Đình Kim Quan (Thạch Thất)

Ngôi đình có từ thời vua Hán Hiến Đế khoảng năm 234 (sau Công nguyên) và được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa ngày 15/11/1991, trong đình còn lưu giữ 25 đạo sắc phong qua các triều đại cùng nhiều mảng kiến trúc điêu khắc nghệ thuật có giá trị văn hóa lịch sử

Toàn thể khuôn viên đình Kim Quan tọa lạc trên khu đất rộng mà cao, có tường gạch bao quanh cổng chính trông Tích giang với cảnh quan bình dị mang đậm nét thanh bình của làng quê Việt. Trên hai tháp môn có đắp tứ phụng, bên dưới đắp tranh tứ quý, thân tháp đề 6 cặp câu đối, bên ngoài tường đắp mỗi bên hai tượng voi phục, bên trong đắp hình hổ vờn, long quần vũ đầy dũng mãnh uy nghi. Bước qua cổng là khoảng không gian rộng, sân lát gạch đỏ, trước kia hai bên của sân đình là hai dãy nhà chiêng và nhà trống – nơi đặt kiệu, lọng, bộ chiêng, bộ trống, nơi sắp đồ tế lễ. Do thời Pháp đóng chiếm hai dãy nhà bị tàn phá nay đã không còn. Hai cổng phụ nằm hai bên, có hai tầng 8 mái xếp chồng diêm.

Hiện nay, về tổng thể ngôi đình vẫn giữ được các nét kiến trúc cổ, mái đình lợp bằng ngói vảy phủ ngoài một lớp rêu phong cổ kính, đây là ngói lợp mái truyền thống của Việt Nam không như ngói ống của Trung Hoa, trên nóc đình đắp tượng lưỡng long chầu mặt nguyệt, phía ngoài mỗi mái có tượng kìm đứng hướng về mặt nguyệt. Bên trong là không gian kiến trúc đặc trưng của đình làng với hai gian chính: Đại bái và Hậu cung. Bước qua cửa bức bàn tiến vào chính giữa gian đại bái nơi diễn ra các nghi thức tế lễ hay còn được gọi với tên dân gian là “lòng giếng”, bởi lẽ gian này thấp hơn hẳn hai gian bên tả bên hữu. Phía trước đôi lục bình đặt cạnh hai cột cái tăng thêm vẻ trang nhã, long trọng cho gian Đại bái, cạnh bệ thờ đặt lọng nhung thêu long phụng tinh xảo. Trên các cột trụ treo nhiều cặp câu đối chữ nho, tổng cộng có 7 cặp câu đối do các dòng học trong làng cung tiến. Bức hoành phi cổ được đặt trang trong phía trên ngay chính giữa gian Đại bái với dòng chữ: “Hoằng Hoàng Quang Đại” ngụ ý đời đời kiếp kiếp sáng mãi công ơn các ngài. Bộ chắp kích cổ gồm 8 chiếc, 4 chiếc đặt bên quan văn, 4 chiếc đặt bên quan võ toàn bộ được sơn son thiếp vàng nhưng đã bạc màu theo thời gian. Bên cạnh đó còn một bộ chắp kích mới được trưng bày do người dân cung tiến

Thượng điện đặt 3 ngai, nơi ngự của 3 vị thành hoàng làng, trong và ngoài thượng điện có nhiều nét kiến trúc điêu khắc rất tinh xảo, mang phong cách điêu khắc thời Lê, thời Nguyễn. Cửa võng trước thượng điện chạm bong kênh hình thân rồng uốn lượn sinh động, hoa lá nổi bật, phía trên cửa võng trạm khắc hình Lưỡng long trầu nguyệt phủ sơn son thiếp vàng đầy sang trong mà uy nghiêm. Hai bên của bệ thờ đặt tượng 2 con kìm được tạc bằng gỗ vô cùng sinh động, toát lên vẻ thần thái dũng mãnh. Bộ khung hoàn toàn làm bằng gỗ có kết cấu giá chiêng kẻ bẩy, chính giữa là các thanh câu được bố trí xếp chồng rường tạo bộ đỡ vững trãi cho phần nóc. Các đầu đao chạm bong kênh hình đầu rồng dài, mắt lồi, râu bờm thẳng dứt khoát như những ngọn lửa. Hình đầu rồng mang nét thanh thoát mộc mạc hiền hòa không dữ tợn, đây là một nét rất đặc biệt trên các đầu đao chạm rồng của ngôi đình. Chống đỡ bộ khung là 18 cột trụ gồm cột cái và cột quân có đường kính từ khoảng 0,4 – 0,5m dưới kê đá tảng tròn đáy vuông. Đây là một nét đặc trưng trong văn hóa dân gian việt, cột trụ kê dưới là đá tảng thể hiện tín ngưỡng phồn thực âm dương giao hợp. Cột là phần đỡ chính của công trình, toàn bộ khối lượng công trình đều dồn lên các cột. Cột tròn và to mập, phình ở giữa giúp cho công trình ổn định và vững vàng.

Hậu cung có những mảng chạm tứ linh, tứ quý mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX, thể hiện ở bức đốc trước cửa vào hậu cung chạm bong kênh long – ly – quy – phượng, sinh động nhất là hình phượng múa, thân long lúc ẩn lúc hiện, các hình chạm được sơn màu sống động. Bên trong Hậu cung không gian thu hẹp lại, nơi đặt ba cỗ ngai cũ thờ thổ công.

Đình Kim Quan hiện còn bảo lưu nhiều mảng nghệ thuật điêu khắc quý hiếm, trong đó có mảng lưỡng long chầu nguyệt ở cửa võng gian giữa nét chạm mạch lạc, dứt khoát hình tượng rồng rất sinh động phủ sơn son thếp vàng tiêu biểu cho nghệ thuật chạm khắc thế kỷ XVIII. Trên lớp kiến trúc đồ sộ có những khối tượng voi đặt trên đấu nhô ra từ xà ngang ở giữa cột, giữa cột cái và cột quân là mê cốn đục chạm kênh bong đề tài tứ linh. Con rồng loài vật thiêng là chủ đạo với dáng uốn cong trên thân phủ đầy màu lưỡi mác, đầu nhỏ, mắt lồi, râu và bờm như tia lửa là phong cách nghệ thuật thời Lê. Ngoài ra trong đình còn có các mảng chạm tứ linh, tứ quý phong cách điêu khắc thời Nguyễn sớm nghệ thuật ở thế kỷ XIX. Trong hậu cung có một khám thờ khá rộng trang trí cửa võng cánh khảm, trong đó đặt 3 cỗ long báu đầu rồng có 3 pho tượng tròn tư thế ngồi chống chân vuông góc trên bệ tướng mạo quan võ. Trong nhiều hiện vật cổ đáng chú ý là 3 cỗ kiệu rước thánh và 1 kiệu văn chạm trổ rồng phượng rất công phu.

Lễ hội đình Kim Quan được tổ chức 5 năm một lần, tưởng nhớ công ơn của tam vị thành hoàng làng họ Chu là Cẩn Công, Khiêm Công, Đàm Công đã che trở nhân dân khi loạn lạc, dạy học, làm thuốc chữa bệnh giúp dân địa phương. Hàng năm, đình có tổ chức một số ngày tiệc chính, mùng 1 tháng tư và mùng 1 tháng 7 âm lịch tổ chức cầu mưa cầu mát cầu bình an cho nhân dân, mong trời đất mưa thuận gió hòa làm ăn được mùa. Ba ngày giỗ tam vị thành hoàng họ Chu được coi là ba ngày tiệc lớn, ngày mùng 9 tháng giêng, ngày 12 tháng 2, ngày 17 tháng 7 âm lịch. Vào các ngày này người dân trong vùng dù bận đến đâu cũng dành thời gian đến đình cúng bái tưởng nhớ các ngài như một đạo lý truyền thống của dân tộc ta bao đời nay: “Uống nước nhớ nguồn”.