Đền Sông (Đan Phượng)

Theo truyền thuyết dân gian ở địa phương thì đền Sông thờ các vị thần: Lạc Long Vương thượng đẳng thần, Hà Bá thủy quan đại vương và Ngư Phụ tiên sư. Lạc Long Vương chính là thủy tổ của người Việt cổ. Như đình Thọ Vực, đền Sông cũng thờ hệ thống tín ngưỡng nguyên thủy này. Vị Hà Bá thủy quan đại vương, theo truyền thuyết dân gian là vị thủy thần gắn bó chặt chẽ và chi phối đến cuộc sống của ngư dân sông nước. Hà Bá là vị thần cai quản các dòng sông, cửa biển. Ngư Phụ tiên sư là vị tổ nghề của cư dân sông nước.

Đền Sông nằm bên tả ngạn Sông Đáy trên một khu đất rộng 4.000m2, khuôn viên di tích có nhiều cây cổ thụ tạo nên cảnh quan thiên nhiên yên tĩnh, thoáng đãng, mát mẻ hấp dẫn khách đến tham quan vãn cảnh. Do sự biến thiên của lịch sử và tàn phá của thời gian, ngôi đền đã có nhiều biến đổi không còn giữ được dáng vẻ ban đầu. Kiến trúc ngôi đền hiện nay là kết quả của lần trùng tu vào năm 1954. Hơn 50 năm qua, nhân dân địa phương đã tu sửa nhỏ vài lần, nay đền có quy mô kiến trúc nhỏ bé ẩn mình dưới bóng gốc cây cổ thụ.

Từ ngoài vào, ngôi đền gồm các công trình kiến trúc: Tam quan Đền, Nhà ống muống, Nhà Tiền tế và Hậu cung.

Tam quan Đền được làm theo kiểu ba vòm cửa. Cửa chính giữa cao rộng, phía trên là bức cuốn thư lớp đắp bằng vữa. Bốn chim Phượng chụm đuôi vào nhau quay đầu ra bốn phía tạo thành hình quả dành. Dưới có bốn mặt trụ đắp nổi hình Hổ phù, các góc trụ đắp nổi tứ linh: Long – Ly – Quy – Phượng. Thân trụ có đôi câu đối chữ Hán.

Nhà ống muống liền với tam quan là ngôi nhà ba gian chạy dọc làm đơn giản, xây theo kiểu nhà đầu hồi bít đốc, vì kèo làm theo kiểu quá giang suốt trốn cột.

Nhà Tiền tế gồm ba gian được xây theo kiểu nhà đầu hồi bít đốc, tường hồi làm theo kiểu tay ngai, trên phần tay ngai đắp nổi hình vân mây xoắn. Liền với tường hồi là phần bình phong và trụ biểu; trên cùng của trụ biểu là hình con nghê đắp bằng vữa. Hai đầu bờ nóc của tiền tế đắp nổi hai hình đầu rồng và hình lá. Nhà Tiền tế có phần mái sau ngắn, bộ vì kèo được làm theo kiểu chồng dường kẻ chuyền. Phần kiến trúc gỗ được làm đơn giản. Đề tài chạm khắc chủ yếu là hoa lá, văn hình học. Bên trong nhà tiền tế trên các bức tường ngăn, tường hậu, tường hồi đắp nổi hình lưỡng long chầu nguyệt, hình cuốn thư và vẽ màu các đề tài hình voi chiến, hộ pháp, đại tự, hoành phi…

Hậu cung liền với gian giữa về phía trong, tạo thành một ngôi nhà chạy dọc gồm bốn gian, hai gian trong cùng được ngăn riêng tạo thành cung cấm. Kiến trúc hậu cung được đắp nổi vẽ màu các đề tài rồng mây, hổ phù, hình rồng uốn khúc và ngựa thờ. Hậu cung kê các nhang án thờ bày các đồ tự khí. Trong cung cấm bày long ngai bài vị và các đồ tế khí khác. Trước đây, ngôi đền còn có nhà đại bái nhưng do bị dột nát, làng đã hạ giải vào năm 1958.

Nhìn chung, Đền Sông có kiến trúc quy mô nhỏ bé, nghệ thuật chạm khắc trang trí đơn giản, mộc mạc. Các công trình kiến trúc chính nối liền nhau tạo thành kết cấu kiến trúc hình chữ thập. Hiện nay, Đền Sông còn bảo lưu, giữ gìn được một số di vật có giá trị như: 15 đạo sắc phong – đó là đạo sắc phong của các triều vua phong cho các vị đã được thờ trong đền. Sắc phong có niên đại sớm nhất vào năm Cảnh hưng thứ 44 (1783). Có 03 sắc phong thời Tây Sơn là các sắc Quang Trung năm thứ 5 (1792), Cảnh Thịnh năm thứ nhất (1973) và Bảo Hưng năm thứ hai (1802); 07 đôi câu đối; 01 bức hoành phi; 03 bộ kiệu được làm từ cuối thời Lê và các đồ thờ qúy khác.

Không chỉ là di tích lịch sử, trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, Đền Sông là điểm hội họp, liên lạc bí mật của cơ sở cách mạng rất an toàn. Tại đây, ngày 19/5/1947, Đại hội Đảng bộ huyện lần thứ nhất đã tổ chức an toàn. Đại hội đã nhận định tình hình kháng chiến và đề ra chủ trương tiếp tục chỉ đạo kháng chiến đi đến thắng lợi. Trong kháng chiến chống Mỹ, Đền Sông là nơi sơ tán vũ khí của Tổng cục kỹ thuật – Bộ Quốc phòng. Với sự kiện Đại hội Đảng bộ huyện lần thứ nhất và là nơi hoạt động bí mật thời kỳ kháng chiến chống Pháp, Đền Sông được xem như một di tích cách mạng và được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận Di tích lịch sử cách mạng cấp quốc gia từ năm 1990.

Hàng năm, vào đầu xuân (Mồng 6 tháng Giêng) làng Đại Thần tổ chức lễ hội tại Đền Sông, dân làng dâng phẩm vật cúng tế trước Thành hoàng làng thành kính cầu mong các vị thủy thần linh thiêng phù cho ngư dân cuộc sống an bình no đủ, nước thịnh dân giàu.